خبرگزاری آریا - آژانس بین‌المللی انرژی معتقد است تقاضای مواد معدنی برای فناوری‌های انرژی پاک تا 15 سال آینده سه برابر می‌شود، در همین حال آمریکا و اروپا در پی آن هستند که سهم خود در تولید این مواد حیاتی که اکنون در انحصار چین قرار دارد را افزایش دهند.
مذاکرات تجاری میان چین و آمریکا به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر بازار نفت، ظاهراً وارد مرحله جدیدی شده است. اخبار بیرون آمده از گفت‌وگوهای لندن، حاکی از آن است که عناصر کمیاب خاکی به‌عنوان یکی از موضوعات مطرح شده در خلال این مذاکرات از اهمیت وافری برخوردار است. اما تمرکز بر این موضوع چه دلیلی دارد؟ در این گزارش قصد داریم به ابعاد مختلف این موضوع بپردازیم.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا قرار است از اختیارات اضطراری خود استفاده کند و الزامات قانونی را با هدف افزایش تولید مواد معدنی حیاتی برای صنایع انرژی و دفاعی کاهش دهد. این اقدام ترامپ در چارچوب «قانون تولید دفاعی» (DPA) اعمال می‌شود؛ قانونی که به رئیس‌جمهوری آمریکا اختیارات اضطراری گسترده‌ای برای کنترل صنایع و منابع داخلی در مواقع اضطراری امنیت ملی می‌دهد. طبق این قانون، رئیس‌جمهوری می‌تواند در صورت بروز شرایط اضطراری، از برخی الزامات صرف‌نظر کند.
قانون موجود، محدودیت‌هایی را بر اختیارات رئیس‌جمهوری، مانند الزام کاخ سفید به اخذ تأیید کنگره برای پروژه‌های بیش از 50 میلیون دلار و الزام به تعیین تاریخ تحویل پروژه‌ها در یک بازه زمانی یک‌ساله، اعمال می‌کند.
این اقدام، جدیدترین تلاش کاخ سفید برای تغییر شکل صنعت معدنی حیاتی تحت سلطه چین است. چین در پاسخ به جنگ تجاری ترامپ، از اهرم فشار خود استفاده می‌کند و به‌تازگی صادرات مواد معدنی حیاتی را متوقف کرده و زنجیره‌های تأمین جهانی را متزلزل کرده است.
تعریف «ماده حیاتی» در قانون انرژی سال 2020 آمریکا
هر ماده معدنی، عنصر، جوهر یا ماده غیرسوختی که وزیر انرژی تشخیص دهد: 1) خطر بالایی برای اختلال در زنجیره تأمین دارد و 2) در یک یا چند فناوری انرژی، از جمله فناوری‌هایی که انرژی را تولید، انتقال، ذخیره و صرفه‌جویی می‌کنند، نقش اساسی دارد؛ یا اینکه دارای ویژگی‌هایی باشد که از سوی وزیر کشور به عنوان یک ماده حیاتی تعریف شده است. در این قانون، در خصوص تعریف «ماده معدنی حیاتی» توسط وزیر کشور آمده است: «هر ماده معدنی، عنصر، ماده خالص یا مرکبی که توسط وزیر کشور با تشخیص مدیر سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده به عنوان ماده حیاتی تعیین شده باشد.»
در ماه مارس نیز ترامپ از اختیارات اضطراری مندرج در قانون تولید دفاعی برای افزایش تولید مواد معدنی حیاتی در ایالات متحده استفاده کرد تا وابستگی به تولید مواد معدنی از «قدرت‌های خارجی متخاصم» را کاهش دهد.
در این فرمان اجرایی آمده است: «ایالات متحده منابع معدنی گسترده‌ای دارد که می‌تواند شغل ایجاد کند، رونق اقتصادی را افزایش دهد و وابستگی ما به کشورهای خارجی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.» در ادامه آمده است: «ایالات متحده، در گذشته بزرگ‌ترین تولیدکننده مواد معدنی سودآور در جهان بوده، اما مقررات سخت‌گیرانه فدرال، تولید معدنی کشورمان را کاهش داده است.»
طبق فرمان اجرایی رئیس‌جمهوری، «وزیر دفاع باید از انجمن سرمایه امنیت ملی برای تسهیل معرفی نهادها برای هماهنگی سرمایه خصوصی با پروژه‌های تولید مواد معدنی داخلی که از نظر تجاری قابل اجرا هستند، تا حد امکان استفاده کند.»
انتظار می‌رود شرکت مالی توسعه بین‌المللی ایالات متحده، که با وزارت دفاع همکاری می‌کند، به تأمین مالی پروژه‌های جدید تولید مواد معدنی کمک کند.
انجمن ملی مواد معدنی (NMA) از دستور اجرایی ترامپ همسو با تولید مواد معدنی استقبال کرد. مدیرعامل این انجمن گفت: «با تشویق فرآیندهای صدور مجوز ساده و شفاف، همراه با پشتیبانی مالی برای مقابله با دستکاری بازار خارجی، می‌توانیم سرانجام اخاذی معدنی چین را به چالش بکشیم.»
کاربرد مواد معدنی حیاتی، از ساخت گوشی‌های هوشمند تا تولید F-35
دولت ترامپ تولید و پالایش مواد معدنی حیاتی و عناصر کمیاب خاکی در آمریکا را در اولویت اصلی قرار داده و در حال پیگیری قراردادهای معدنی با کشورهای مختلف است تا به تأمین عناصر ضروری برای ساخت گوشی‌های هوشمند و خودروهای برقی گرفته تا جنگنده‌های F-35 دسترسی پیدا کند.
ایالات متحده به پالایش و فرآوری مواد معدنی خام، به محصولات تصفیه‌شده از این مواد معدنی که آماده استفاده در الکترونیک، سیستم‌های دفاعی و باتری‌ها هستند، نیاز دارد. چین در تأمین مواد معدنی حیاتی و عناصر کمیاب خاک جایگاه غالبی در جهان دارد، اما تسلط آن بر زنجیره ارزش – فرآوری مواد معدنی و تولید آهنرباها، به‌ویژه آهنرباهای قوی دائمی از عناصر کمیاب خاک – حتی بیشتر است.
جان پل هلوستون، استاد دانشگاه جورج واشنگتن در این رابطه می‌گوید: «سرمایه‌گذاری‌های ایالات متحده در مواد معدنی حیاتی، یک راه‌حل بلندمدت برای این مشکل است و این کشور را در کوتاه‌مدت در برابر سیاست تجاری چین آسیب‌پذیر می‌کند.»
وی تأکید کرد: «همه این‌ها به این معنی است که اگر ایالات متحده می‌خواهد طی 5 تا 10 سال آینده به این مواد معدنی دسترسی داشته باشد، باید رابطه تجاری خود را با چین حفظ کند.»
تلاش اتحادیه اروپا برای تأمین منابع معدنی حیاتی
همزمان با آمریکا، اتحادیه اروپا نیز به عنوان بخشی از تلاش خود برای تأمین منابع معدنی حیاتی، 13 پروژه جدید مواد اولیه راهبردی را در خارج از مرزهای خود انتخاب کرده است. فهرست کامل پروژه‌های جدید شامل: کانادا، گرینلند، قزاقستان، نروژ، صربستان، اوکراین، زامبیا، کالدونیای جدید، برزیل، ماداگاسکار، مالاوی، آفریقای جنوبی و بریتانیا می‌شود.
این ابتکار عمل، که برای کاهش وابستگی اتحادیه اروپا به چین تعریف شده است، توسط قانون مواد اولیه حیاتی اتحادیه اروپا که در سال 2023 تصویب شد، پشتیبانی می‌شود. این قانون، اهداف بلندپروازانه‌ای را برای تأمین مواد کلیدی تا سال 2030 تعیین می‌کند. این اتحادیه قصد دارد حداقل 10 درصد از نیازهای خود را در داخل کشور یا از طریق مشارکت‌های راهبردی استخراج کند، 40 درصد از طریق فرآوری و 25 درصد را با کمک بازیافت تأمین کند.
انتظار می‌رود این 13 پروژه در مجموع 5.5 میلیارد یورو سرمایه‌گذاری ثابت را به خود اختصاص دهند. 10 مورد از آن‌ها بر مواد ضروری برای فناوری‌های باتری مانند لیتیوم، کبالت، منگنز و گرافیت تمرکز دارند و دو مورد دیگر تولید عناصر خاکی کمیاب را هدف قرار می‌دهند.
اتحادیه اروپا 47 پروژه راهبردی را برای تضمین دسترسی به مواد معدنی حیاتی تعریف کرده است. پروژه نیکل دومونت کانادا در کبک، از جمله مکان‌های مدنظر اتحادیه اروپا است که بیش از 1 میلیارد تن ذخایر معدنی دارد و یکی از بزرگ‌ترین ذخایر سولفید نیکل توسعه‌نیافته جهان محسوب می‌شود.
از دیگر موارد کلیدی می‌توان به پروژه لیتیوم ریو تینتو در صربستان اشاره کرد که می‌تواند تا 90 درصد از تقاضای لیتیوم اروپا را تأمین کند. پروژه‌های استخراج گرافیت در اوکراین و گرینلند نیز در این فهرست قرار دارند. این موارد جدید، شبکه جهانی ابتکارات مواد خام راهبردی اتحادیه اروپا را به 60 مورد می‌رساند.
نقش فزاینده مواد معدنی حیاتی در انرژی پاک
تقاضا برای مواد معدنی حیاتی مانند مس، لیتیوم، نیکل، کبالت و عناصر کمیاب خاک را افزایش داده است. این مواد اجزای ضروری بسیاری از فناوری‌های انرژی، از توربین‌های بادی و شبکه‌های برق گرفته تا خودروهای برقی هستند که به سرعت در حال رشد است.
بر اساس گزارش جدید آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضا برای مواد معدنی حیاتی در سال 2023 رشد چشمگیری را تجربه کرد. مصرف لیتیوم 30 درصد و تقاضا برای نیکل، کبالت، گرافیت و عناصر کمیاب خاک بین 8 تا 15 درصد افزایش یافت. ارزش کل بازار مواد معدنی کلیدی گذار انرژی به حدود 325 میلیارد دلار رسیده است، که هم‌تراز با ارزش بازار سنگ آهن است.
آژانس بین‌المللی انرژی انتظار دارد در صورتی که کشورها به‌طور کامل تعهدات ملی انرژی و اقلیمی اعلام‌شده خود را اجرا کنند، تقاضای مواد معدنی برای فناوری‌های انرژی پاک تا سال 2030 بیش از دو برابر و تا سال 2040، سه برابر می‌شود و به حدود 35 میلیون تن در سال می‌رسد.